پیوند سلول های بنیادی خونساز از موثرترین راهکارهای درمانی برای بسیاری از بیماری های بدخیم (سرطانی) و غیر بدخیم (غیرسرطانی) خونی است. در فرایند پیوند، مغز استخوان ناسالم با سلول های بنیادی سالم جایگزین می شوند و در نهایت سلول های خونی جدید و سالم تولید و وارد جریان خون می شوند.

بخش پیوند سلول های بنیادی خونساز بیمارستان آیت ا... طالقانی با به کارگیری از این روش درمانی همواره در تلاش است تا در جهت بهبود و ارتقا سلامت بیماران قدم بردارد.

پیوند سلول های بنیادی خونساز راهکار درمانی موثری برای بسیاری از بدخیمی های هماتولوژیک (خونی) و غیر

هماتولوژیک (غیر خونی) محسوب می شود.

بدخیمی های خونی از عمده بیماری هایی هستند که توسط پیوند سلول های بنیادی خونساز قابل درمان هستند. منابع

متفاوتی برای تامین سلول های بنیادی جهت پیوند وجود دارند؛ که در این میان به مغز استخوان، خون محیطی و بند ناف

می توان اشاره کرد.

درگذشته عمدتا برای تامین سلول های بنیادی خونساز جهت پیوند، مستقیما از مغزاستخوان فرد دهنده استفاده می شد؛ اما

امروزه روند دستیابی به سلول های بنیادی خونساز موجود در مغزاستخوان تسهیل یافته و به جای استفاده مستقیم از

مغزاستخوان، سلول های بنیادی موجود در مغزاستخوان با کمک داروهایی مانند GCSF از مغزاستخوان به داخل جریان

خون محیطی هدایت می شوند. در مرحله بعد سلول های بنیادی که وارد جریان خون شده اند با کمک فرایند آفرزیس از

داخل جریان خون فرد دهنده جداسازی و جمع آوری می شوند؛ و در نهایت به بدن بیمار (گیرنده پیوند) انتقال می یابند. به

این نوع از پیوند سلول های بنیادی خونساز در اصطلاح پیوند سلول های بنیادی خونساز خون محیطی

(PBSCT, Peripheral Blood Stem Cells Transplantation) گفته می شود.

به طور کلی در روند پیوند سلول های بنیادی خونساز، در مرحله ی اول سلول های بدخیم (سرطانی) با کمک روش

شیمی درمانی  از بدن بیمار حذف و پاکسازی میگردند. به عبارت دیگر با کمک شیمی درمانی مغز استخوان ناکارامد و

بدخیم در بدن بیمار از بین می رود. در مرحله ی بعد، سلول های بنیادی خونساز سالم که از خود بیمار (در شرایطی که

مغز استخوان درگیر بیماری نباشد) و یا از یک فرد اهداکننده ی سالم و سازگار با بیمار بدست آمده است به بدن بیمار

منتقل می شود. در نهایت سلول های بنیادی پیوند شده به بیمار (گیرنده پیوند) در مغز استخوان او جایگیزین می شوند و

شروع به تولید انواع سلول های خونی سالم و جدید می کنند. در واقع مغز استخوان بافت اسفنجی موجود در برخی از

استخوان ها است که محل استقرار سلول های بنیادی خونساز می باشد و وظیفه آن تولید انواع مختلف سلول های خونی

است.

در حال حاضر پیوند سلول های بنیادی خونساز بخشی از روند درمان بیماری های خونی است؛ ازجمله:

 لنفوم های هوچکین و غیرهوچکین (Hodgkin Lymphoma (HD),Non-Hodgkin’s Lymphoma

(NHL))

 مالتیپل میلوما (Multiple Myeloma (MM))

 آنمی آپلاستیک (Aplastic Anemia (AA))

 لوسمی حاد میلوئیدی (Acute Myeloid Leukemia) و لوسمی حاد لنفوئیدی (Acute Lymphocytic

Leukemia)

انواع پیوند سلول های بنیادی خونساز

۱. پیوند آلوژنیک:  در این روش سلول های بنیادی خونساز از شخص دیگری (فرد اهدا کننده) گرفته می شود.

این شخص می تواند از بین اعضاء خانواده و یا فردی از بانک اهداء سلول های بنیادی خونساز ایران و جهان باشد که

دارای تشابه ژنتیکی با بیمار است. در این نوع پیوند پیداکردن دهنده مناسب حائز اهمیت است.

۲. پیوند اتولوگ:  در این روش سلول های بنیادی خونساز از خود بیمار گرفته می شود. بنابراین بیماری فرد باید در فاز

خاموشی قرار داشته باشد یا مغز استخوان بیمار درگیر نشده باشد. در مواردی بعد از پاک شدن مغزاستخوان از سلول

های بدخیم، از بیمار سلول گیری انجام می شود.

نوع پیوند بر اساس نوع بیماری، وضعیت مغزاستخوان، داشتن دهنده مناسب و وضعیت جسمانی بیمار توسط پزشکان تیم

پیوند تعیین می شود.

فرایند پیوند سلول های بنیادی خونساز

مرحله اول: سلول گیری

همانطور که گفته شد پیوند سلول های بنیادی خونساز به دو روش آلوژنیک (از یک فرد اهدا کننده) و یا اتولوگ (خود

بیمار) بسته به شرایط بیمار انجام می شود. در پیوندهای آلوژن، فرد اهدا کننده ی سلول های بنیادی خونساز برای چند

روز متوالی داروی GCSF دریافت می کند تا سلول های بنیادی از مغزاستخوان به جریان خون وی هدایت شوند . سپس

اهداکننده به دستگاه آفرزیس متصل می شود تا سلول های بنیادی از خون او جدا شوند. این سلول ها در داخل کیسه ی

مخصوص جمع آوری می شوند و در نهایت به بیمار پیوند خواهند شد. تاکنون مطالعات علمی شواهدی مبنی بر خطرناک

بودن فرایند اهدا سلول های بنیادی خونساز برای فرد اهداکننده نشان نداده اند. در پیوندهای اتولوگ سلول های بنیادی

خونساز از خود بیمار یا به عبارت دیگر فرد دریافت کننده ی پیوند تهیه می شود؛ اما پیش از سلول گیری اطمینان حاصل

می شود که مغز استخوان بیمار سالم است. سپس بیمار GCSF دریافت می کند، تحت فرایند آفرزیس قرار می گیرد و

سلول های بنیادی خونساز از خون وی جدا می شود و طی فرایند پیوند دوباره به او بازگردانده می شود.

مرحله دوم: پیوند سلول های بنیادی خونساز

درمان با رژیم مهیاسازی (Conditioning Regimen): قبل از تزریق سلول های بنیادی خونساز (پیوند) به بیمار،

بسته به نوع بیماری و شرایط موجود، بیمار تحت رژیم درمانی اختصاصی به نام رژیم مهیاسازی قرار می گیرد تا بدن او

برای پذیرش پیوند آماده گردد. این دوره بین 1 تا 4 روز ممکن است به طول انجامد.

تزریق سلول های بنیادی خونساز (پیوند سلول های بنیادی خونساز): معمولاً تزریق سلول های بنیادی خونساز ١۴ –

١٢ ساعت بعد از آخرین روز رژیم مهیاسازی از طریق کاتتر انجام می شود. بر اساس تعداد کیسه های سلول های

بنیادی، تزریق سلولها ۶ – ٣ ساعت طول می کشد. تزریق توسط پرستار انجام می شود و در زمان تزریق علائم حیاتی

و وضعیت فیزیکی بیمار توسط پرستار چک می شود.

مرحله سوم: پیوند پذیری

نوتروپنی: معمولاً ٧ – ۵ روز بعد از اتمام رژیم مهیاسازی و انجام پیوند، گلبول های سفید بویژه سلول های نوتروفیل

بیمار کاهش پیدا می کنند و به پائین ترین حد خود بین ١٠٠ – ٠ می رسد که به این مرحله نوتروپنی می گویند. در این

مرحله سیستم ایمنی بیمار بسیار ضعیف است و حتی میکروب های نرمال بدن نیز می تواند برای او بیماریزا شوند؛

بنابراین در این مرحله رعایت اصول بهداشت فردی از اھمیت حیاتی برخوردار است. در این مرحله بیمار بدحال و

ضعیف است و ممکن است احساس ضعف، خستگی، تهوع، استفراغ و اسهال داشته باشد. زخمهای دهانی (موکوزیت)،

تب و بروز کم خونی از دیگر علائمی است که در بیمار دریافت کننده ی پیوند دیده می شود.

گرفتن پیوند (Engraftment): سلول های بنیادی خونساز معمولا ۱۱تا۲۰ روز بعد از تزریق در محل مناسب خود در

مغزاستخوان قرار می گیرند و شروع به تکثیر و تمایز می کنند و سلول های خونی جدید تولید می شوند؛ در این مرحله

میتوان گفت که پیوند با موفقیت انجام شده و اصطلاحا پیوندپذیری (Engraftment) رخ داده است. تا زمانی که پیوند

پذیری انجام به طور کامل شود ممکن است بیمار به تزریق دوره‌ای گلبول‌های قرمز و پلاکت‌ها نیاز داشته باشد. بعد

از گرفتن پیوند، تعداد گلبول های سفید به بالای ۱۰۰۰و پلاکت ها به بیش از ۲۰۰۰۰ خواهند رسید و بیمار کم کم آماده

ترخیص خواهد بود.

لازم به ذکر است در روزها و هفته‌های پس از پیوند و طی مدت بستری در بخش پیوند سلول های بنیادی خونساز، برای

نظارت بر وضعیت بیمار به صورت منظم آزمایش‌های خون و سایر آزمایش‌ها انجام می شود. بیمار ممکن است برای

مدیریت عوارضی مانند تهوع و اسهال به دارو نیاز باشد. بیمار پیوند شده تحت مراقبتهای پزشکی دقیق خواهد بود و در

صورت بروز عوارضی مانند عفونت، GVHD یا سایر عوارض تحت مراقبت و درمان قرار می گیرد.

مرحله چهارم: ترخیص

ترخیص:  پس از تایید پیوندپذیری و مناسب بودن وضعیت سلامت جسمانی توسط پزشکان تیم پیوند، بیمار آماده ی

ترخیص می شود. پیش از ترخیص کاتتر بیمار توسط جراح خارج می شود و آموزش های لازم در مورد نحوه مصرف

داروهای خوراکی و رعایت اصول بهداشتی و شرایط ایزوله توسط پرستار به بیمار آموزش داده می شود. این آموزش ها

به شکل جامع و کامل در قالب یک کتابچه راهنمای ترخیص نیز در اختیار بیمار و خانواده او قرار خواهد گرفت. توصیه

می شود بیماران و خانواده هایشان این کتابچه را با دقت مطالعه نمایند. بسته به نوع پیوند و احتمال خطر بروز عوارض

ناشی از پیوند، توصیه می شوند بیمار چندین هفته تا ماه در نزدیکی بیمارستان بماند تا امکان نظارت دقیق بر وضعیت او

وجود داشته باشد.

مرحله پنجم: پیگیری بیماران (Follow-up)

پیگیری روند درمان در درمانگاه پیوند مغزاستخوان: پس از ترخیص، بیماران به طور مداوم با مراجعه ی منظم به

درمانگاه پیوند تحت نظر پزشکان تیم پیوند خواهند بود. در تمامی مراحل فوق، همکاری بیمار بعنوان عضو اصلی تیم

پیوند با کادر درمانی لازم وضروری است.  رعایت اصول بهداشتی در زمان بستری و داشتن تغذیه مناسب از مهترین

اصولی است که یک بیماران با رعایت آن به کادر درمان کمک خواهد کرد. بیمار ممکن است ماه ها تا سال ها پس از

پیوند در معرض خطر بروز عفونت و یا سایر عوارض باشد؛ بنابراین بیمار باید تا پایان عمر به طور منظم تحت نظارت

پزشک معالج خود باشد تا پزشک بتواند عوارض دیررس احتمالی را بررسی و از بروز آنها جلوگیری نمایند.

داروها

در صورتی که پیوند سلول‌های بنیادی به صورت آلوژنیک انجام می شود؛ ممکن است از داروهایی برای پیشگیری از

بیماری پیوند در مقابل میزبان (GVHD) و کاهش واکنش سیستم ایمنی استفاده شود. این داروها که داروهای سرکوب

کننده سیستم ایمنی نامیده میشوند، بیمار را تاحدودی مستعد عفونت میکند.

پس از پیوند، زمان لازم است تا سیستم ایمنی بیمار بهبود یابد؛ بنابراین در این مدت ممکن است داروهایی برای جلوگیری

از عفونت به بیمار داده شود.

رژیم غذایی و سایر عوامل سبک زندگی

 پس از پیوند مغز استخوان بسته به نوع پیوند، طیف گسترده ای از مواد غذایی و خوراکیها تا مدتی ممنوع خواهد بود.

متخصص تغذیه بخش پیوند، توضیحات لازم در مورد نحوه تغذیه بعد از پیوند را به بیماران خواهد داد. بیمار باید رژیم

غذایی خود را به گونه ای تنظیم نماید تا سالم بماند و از افزایش وزن بیش از حد جلوگیری کند. برای جلوگیری از عفونت

های ناشی از غذا، خوردن میوه ها و سبزیجات خام، لبنیات غیر پاستوریزه، عسل، خرما، عرقیجات، غذا و شیرینیهای

تهیه شده از بیرون منزل و ترکیبات حاوی قهوه و کاکائو بدلیل تداخل داروئی ممنوع است. پس از پیوند، فعالیت بدنی

منظم به بیمار کمک می کند وزن خود را کنترل کند، استخوان های خود را تقویت کند، استقامت خود را افزایش دهد،

عضلات خود را تقویت کند و قلب خود را سالم نگه دارد. پس از بهبودی کامل، بیمار می تواند به آرامی فعالیت بدنی خود

را افزایش دهد.

کشیدن سیگار، مصرف الکل و مواد مخدر برای بهبود روند بازسازی سلول های خونی و جلوگیری از عود بیماری بعد

از پیوند ضروری است. استفاده از کرم ضد آفتاب برای محافظت از پوست بویژه در بیمارانی که پیوند را از اهداکننده

دریافت کردهاند الزامی است.

خطرات

پیوند سلول های بنیادی خونساز همچون سایر روش های درمانی می تواند با خطراتی نیز همراه باشد. خطرات و

عوارض این روش درمانی به عوامل زیادی بستگی دارد. نوع بیماری یا شرایطی که باعث شده بیمار به پیوند نیاز داشته

باشد، نوع پیوند، سن بیمار، وضعیت سلامت جسمانی بیمار و وجود دهنده مناسب (در پیوند های آلوژن) از جمله عوامل

موثر در بروز خطرات احتمالی پیوند سلول های بنیادی خونساز هستند.

 برخی از افراد با پیوند کمترین مشکل را تجربه می کنند، در حالی که برخی دیگر می توانند عوارض جدی داشته باشند

که نیاز به درمان یا بستری شدن در بیمارستان دارند. گاهی اوقات این عوارض تهدید کننده زندگی هستند.

تیم پزشکی پیوند بر اساس تجربیات بالینی و با در نظر گرفتن خطرات و فواید این روش درمانی برای بیمار، پیوند را به

بیمار توصیه میکنند؛ اما در نهایت بیمار (گیرنده ی پیوند) و خانواده او به صورت آگاهانه برای انجام پیوند تصمیم نهایی

را خواهند گرفت.

از جدی ترین عوارض پیوند سلول های بنیادی خونساز، عارضه ای به نام GVHD یا بیماری پیوند در مقابل میزبان

است. در صورتی که سلول های بنیادی خونساز از یک اهداکننده (پیوند آلوژنیک) دریافت شود، بیمار ممکن است در

خطر ابتلا به بیماری پیوند در مقابل میزبان (GVHD) باشد. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که سلول‌های سیستم ایمنی

که در سلول های پیوند شده وجود داشته، بافت‌ها و اندام‌های بدن بیمار را به عنوان یک غریبه شناسایی  و به آنها حمله

میکنند. البته سلول های ایمنی موجود در سلول های اهداشده میتوانند با سلول های سرطانی نیز مبارزه کنند و در واکنش

پیوند علیه لوسمی (GVL) نیز نقش داشته باشند. GVHD ممکن است در هر زمانی پس از پیوند اتفاق بیفتد. بسیاری

از افرادی که پیوند آلوژنیک انجام می دهند در برخی مواقع به GVHD مبتلا می شوند.  اگر سلول های بنیادی از یک

اهداکننده غیر خویشاوند به دست آمده باشند، خطر بروز GVHD بیشتر است. با این حال GVHD می تواند برای هر

بیماری که پیوند سلول بنیادی را از یک اهدا کننده خویشاوند نیز دریافت میکند اتفاق بیفتد.

بیماری GVHD ممکن است به دوصورت حاد و مزمن بروز یابد. GVHD حاد معمولاً در ماه های اول پس از پیوند

اتفاق میافتد و عمدتا پوست، دستگاه گوارش و یا کبد را تحت تأثیر قرار می دهد. GVHD مزمن معمولاً دیرتر ایجاد می

شود و می تواند بسیاری از اندام ها را تحت تأثیر قرار دهد.